زندگینامه نظامی گنجوی
ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیّد، مشهور به نظامی گنجوی، یکی از بزرگترین شاعران داستانسرای ادب فارسی و خالق شاهکارهای منظومهای است. او در حدود ۵۳۰ هجری قمری در گنجه (در قفقاز، آذربایجان کنونی) به دنیا آمد. اطلاعات زندگی او عمدتاً از خلال آثار خود او و نوشتههای تذکرهنویسان استخراج میشود.
زندگی و پیشینه
نظامی در گنجه رشد یافت و بخش بزرگی از عمر خود را همانجا گذراند. دربارهٔ اصل و تبار او دیدگاههای مختلفی وجود دارد؛ برخی منابع او را ایرانیتبار و گروهی او را متعلق به مناطق قفقاز دانستهاند، اما اکثر پژوهشگران بر ایرانی بودن زبان و فرهنگ او تأکید دارند.
نظامی از همان جوانی در علوم مختلف تبحر یافت؛ او در فقه، حدیث، فلسفه، منطق، موسیقی، نجوم و طب آگاهی وسیع داشت. با این حال، زندگیاش بیشتر به خلوتگزینی، پژوهش و شاعری گذشت و کمتر به دربارها وابسته شد.
ازدواج و زندگی شخصی
نظامی ازدواجهایی داشته است که مشهورترین آنها با آفاق بوده است؛ زنی که در برخی نقلها او را کنیزی رومی دانستهاند و نظامی در آثارش با احترام از او یاد میکند. وی پسری به نام محمد داشت که گاهی در ابیات خود با او سخن میگوید.
آثار
مهمترین آثار نظامی «خمسه» یا «پنج گنج» نام دارد که مجموعهای از پنج مثنوی بلند و پرنفوذ در ادبیات فارسی است:
۱. مخزنالاسرار
منظومهای عرفانی، اخلاقی و حکمی.
۲. خسرو و شیرین
یکی از فاخرترین منظومههای عاشقانهٔ فارسی دربارهٔ عشق خسرو پرویز و شیرین.
۳. لیلی و مجنون
روایت مشهور عشق مجنون و لیلی، اثری بسیار احساسی و تأثیرگذار.
۴. هفت پیکر
داستان زندگی بهرام گور و هفت گنبد و هفت شاهزادهخانم؛ شاهکاری در نمادپردازی و روایت.
۵. اسکندرنامه
در دو بخش شرفنامه و اقبالنامه؛ بازآفرینی زندگی اسکندر با رویکرد اخلاقی و حکمی.
خمسهٔ نظامی بعدها الهامبخش بسیاری از شاعران ایرانی، عثمانی، هندی و حتی قفقازی شد؛ از جمله امیرخسرو دهلوی، جامی، وحشی بافقی و عبدالرحمان جامی.
سبک ادبی
سبک نظامی دقیق، آهنگین، سرشار از تصویرسازی، نازکخیالی و حیرتانگیز در روایت است. او استاد مسلم داستانپردازی در شعر است و جزئینگری و وصفهای هنرمندانهاش در ادبیات فارسی بینظیر دانسته میشود.
وفات
نظامی احتمالاً در حدود ۶۰۷–۶۱۲ قمری در گنجه درگذشت. آرامگاه او امروزه در همان شهر قرار دارد.
منابع معتبر
منابع کلاسیک
-
دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعرا.
-
محمد عوفی، لبابالالباب.
-
رشیدالدین وطواط، حدائقالسحر.
منابع پژوهشی معاصر
-
سعید نفیسی، زندگی و آثار نظامی.
-
جهانگیر قزوینی، نظامی گنجوی و پنج گنج.
-
ژاله آموزگار و احسان یارشاطر (زیر نظر)، دانشنامهٔ ایرانیکا (مدخل Nezami Ganjavi).
-
حاتم عسکری، نظامیشناسی.
-
وحید دستجردی، مقدمه بر نسخههای مختلف خمسهٔ نظامی.
