زندگینامه مولانا جلال الدین محمد بلخی
نام کامل: جلال الدین محمد بن بهاءالدین محمد ولد
لقب ها: مولوی، مولانا، رومی، خلاصة الحقّ و الدّین
زاد روز: ۶ ربیع الاول ۶۰۴ هجری قمری (۳۰ سپتامبر ۱۲۰۷ میلادی)
زادگاه: بلخ (خراسان بزرگ، افغانستان کنونی)
درگذشت: ۵ جمادیالآخر ۶۷۲ هجری قمری (۱۷ دسامبر ۱۲۷۳ میلادی)
مدفن: قونیه (ترکیه امروزی)
مولانا یکی از بلند مرتبه ترین شاعران و عارفان تاریخ بشر است. شهرت جهانی او بیشتر به واسطهٔ شاهکار عظیمش مثنوی معنوی است؛ اثری که آن را «قرآنِ فارسی» خواندهاند. او بنیانگذار مکتب عرفانیای شد که بعدها به طریقت مولویه انجامید.
پیشینه خانوادگی و دوران کودکی
پدر مولانا، بهاءالدین ولد، از واعظان و عالمان برجستهٔ بلخ و صاحب اثر مهم معارف بود.
خاندان او از نظر اجتماعی و علمی در بلخ جایگاهی رفیع داشتند.
در کودکیای شاداب و سرشار از تعلیمات دینی و ادبی، مولانا نزد پدر و استادان بلخ قرآن، حدیث، فقه، ادبیات عرب، منطق و بلاغت را فراگرفت. استعداد شگفتانگیز او از همان دوران آشکار بود.
ترک بلخ و آغاز هجرت بزرگ
با شدت گرفتن ناامنیها بر اثر حملات مغول و نیز اختلافات بهاءالدین ولد با برخی حاکمان و علمای شهر، خانوادهی مولانا در حدود سالهای ۶۱۰–۶۱۲ ه.ق بلخ را ترک کردند.
این هجرت تاریخی شامل توقفهایی در شهرهای مختلف بود:
-
نیشابور ← دیدار تاریخی با عطار نیشابوری
گفتهاند که عطار نسخهای از الهینامه خود را به کودکِ نابغه، یعنی مولانا، هدیه داد و گفت:
«این کودک آتشی خواهد شد!» -
بغداد
-
مکه و مدینه (به روایاتی)
-
دمشق
-
ارزنجان
سرانجام خانواده در سال ۶۲۲ ه.ق در قونیه (رومِ شرقی، سلجوقیان آسیای صغیر) ساکن شدند.
تحصیلات مولانا در قونیه
پس از استقرار، مولانا تحصیلات عالی را نزد پدر ادامه داد. با وفات بهاءالدین ولد در ۶۲۸ ه.ق، مولانا هنوز جوانی ۲۴ ساله بود. او به توصیهٔ پیروان پدر، نزد برهانالدین محقق ترمذی –شاگرد برجستهٔ بهاءالدین– تعلیم سلوک باطنی دید.
برهانالدین مهمترین نقش را در ورود مولانا به عرفانِ عملی داشت.
مولانا به توصیهٔ او برای تکمیل علوم ظاهری مدت دو سال به حلب و دمشق سفر کرد و نزد برجستهترین استادان آن دوران درس آموخت.
تحول بزرگ: دیدار با شمس تبریزی
سرنوشت مولانا در سال ۶۴۲ ه.ق دگرگون شد؛ زمانی که شمسالدین محمد تبریزی، عارف شوریده و جسور، به قونیه آمد.
دیدار مولانا و شمس نقطهٔ عطف زندگی مولاناست:
-
مولانا که پیشتر فقیه، مدرس و خطیب رسمی بود، به عاشقی شوریده و شاعری آتشین بدل شد.
-
شمس آتشی از عشق الهی در وجود او افروخت.
-
غزلهای نخستین دیوان شمس، بازتاب این دگرگونی بزرگ است.
غیبت و جستجوی بیپایان
شمس ناگهان ناپدید شد. مولانا در آتش فراق، غزلهای آتشین سرود و شاگردان را برای یافتنش روانه کرد. پس از مدتی شمس بازگشت، اما بار دیگر بهطور مرموزی غایب شد؛ سرنوشت او همچنان در پردهٔ ابهام است.
پس از شمس: حسامالدین چلبی و آغاز مثنوی
پس از فقدان شمس، مولانا به مدد شاگرد وفادارش حسامالدین حسن چلبی آرام گرفت.
به درخواست او، مولانا سرودن مثنوی معنوی را آغاز کرد.
مثنوی معنوی
-
۶ دفتر
-
۲۶,۰۰۰ بیت (حدوداً)
-
مجموعهای از حکایات، تمثیلها، آموزههای عرفانی، فلسفی و اخلاقی
-
یکی از بزرگترین آثار صوفیانهٔ جهان
مثنوی حاصل ۲۵ سال تجربهٔ عرفانی، درد، عشق و اندیشهٔ مولاناست.
دیوان شمس تبریزی
غزلیات مولانا که در شور عشق شمس سروده شد، در مجموعهای به نام دیوان کبیر یا دیوان شمس تبریزی گرد آمده است.
این دیوان شامل:
-
حدود ۳۶,۰۰۰ بیت
-
اوج تغزل عرفانی، شور، سماع، رقص و رندی
-
یکی از شاهقلههای غزلسرایی جهان
در دیوان شمس، مولانا خود را «خاک درِ شمس» و «گدای تبریز» مینامد.
سماع و طریقت مولویه
رقص چرخان (سماع) که از حالات بیخودی مولانا پدید آمد، بعدها به صورت آیینی زیبا و موزون درآمد. پس از وفاتش، فرزندش سلطان ولد و سپس نوهاش اولو عارف چلبی طریقت مولویه را بنیان نهادند.
سالهای پایانی عمر و وفات
مولانا سالهای پایانی عمر را به تعلیم، وعظ، شعر و سماع گذراند.
او در ۵ جمادیالآخر سال ۶۷۲ هجری قمری در قونیه درگذشت.
شب وفات او را «شب عروس» (شَبِ وصل با معشوق الهی) مینامند.
آرامگاه او در قونیه، یکی از مهمترین زیارتگاههای عرفاندوستان جهان است.
آثار مولانا
۱. مثنوی معنوی
۲. دیوان شمس تبریزی (دیوان کبیر)
۳. فیه ما فیه (مجموعهٔ مجالس و سخنان مولانا)
4. مکتوبات (نامهها)
5. مجالس سبعه (هفت مجلس از خطابههای او)
اندیشهٔ مولانا
-
عرفان بر پایهٔ عشق
-
وحدت وجود
-
محوریت انسانِ کامل
-
نفی ظاهرگرایی دینی
-
سماع و شور روحانی
-
پیوند عقل و عشق
-
جهانبینی شادیمحور و هستیدوست
مولانا شاعری جهانی است؛ اشعار او به بیش از ۵۰ زبان زندهٔ دنیا ترجمه شده و در غرب نیز با استقبال فراوان روبهرو شد؛ تا جایی که در دهههای اخیر پرفروشترین شاعر شرقی در آمریکا بوده است.
منابع معتبر
منابع کلاسیک
-
افلاکی، شمسالدین. مناقبالعارفین.
-
سلطان ولد (فرزند مولانا). ولدنامه، ابتدانامه، انتهانامه.
-
سپهسالار، فریدون. رسالۀ سپهسالار.
-
نوشتههای خود مولانا: فیهمافیه، مکتوبات، مجالس سبعه.
منابع پژوهشی معاصر
-
بدیعالزمان فروزانفر، شرح احوال مولانا و شرح مثنوی معنوی.
-
عبدالحسین زرینکوب، پله پله تا ملاقات خدا.
-
آنهماری شیمل، ابعاد عرفانی اسلام (Mystical Dimensions of Islam) و The Triumphal Sun.
-
Franklin Lewis, Rumi: Past and Present, East and West.
-
ویلیام چیتیک (William Chittick), The Sufi Path of Love: The Spiritual Teachings of Rumi.
-
Encyclopaedia Iranica, Entry: “RUMI”.
