زندگینامه عطار نیشابوری

نام کامل: ابوحامد/ابومحمّد فریدالدین محمد بن ابوبکر ابراهیم
ملقب: عطار، فریدالدین
زادروز: میان سال‌های ۵۳۷ تا ۵۴۰ هجری قمری (تاریخ دقیق مشخص نیست)
زادگاه: نیشابور
درگذشت: ۶۱۸ هجری قمری
مدفن: نیشابور (مشهد عطار نیشابوری)

عطار از برجسته‌ترین شاعران و عارفان ادبیات فارسی است. آثار او، به‌ویژه منطق‌الطیر، مصیبت‌نامه و تذکرةالاولیا، از مهم‌ترین متون عرفان اسلامی و ادبیات فارسی به شمار می‌روند. اندیشهٔ او پایه‌گذار سبک عرفانی‌ای شد که بعدها بر جامی، مولوی، حافظ و حتی شاعران معاصر تأثیر عمیق گذاشت.

---

کودکی و خانواده

عطار در محلهٔ کمال‌الملک نیشابور به دنیا آمد. پدرش داروساز (عطار) و از افراد محترم شهر بود.
عطار نیز در جوانی شغل پدر را پیش گرفت و:

• در داروخانهٔ خانوادگی کار می‌کرد

• گیاهان دارویی و درمان بیماران را فرا گرفت

• طب و داروشناسی را تعلم کرد

همین شغل بعدها سبب شد لقب «عطار» را بر او بگذارند.

---

تحصیل و شکل‌گیری شخصیت عرفانی

دربارهٔ استادان مستقیم عطار روایت‌های دقیقی در دست نیست.
امّا روشن است که او:

• علوم دینی

• حدیث و تفسیر

• ادبیات عرب

• فقه

• طب

• عرفان و تصوف

را نزد استادان نیشابور یا از متون معتبر فرا گرفته است.

بنا بر گفتهٔ خود عطار در آثارش، تحول معنوی او پس از رویدادی عمیق در جوانی رخ داد؛ ماجراهای گوناگونی نقل شده، از جمله برخورد با یک درویش که او را از دلبستگی به دنیا برحذر داشت. این روایت‌ها ممکن است افسانه‌وار باشند، اما نشان‌دهندهٔ روحیهٔ عرفانی اوست.

---

سفرها

در برخی منابع آمده است که عطار برای کسب دانش و دیدار مشایخ تصوف به شهرهای مختلف سفر کرد:

• مکه

• مدینه

• بغداد

• کوفه

• دمشق

• بخارا

• بلخ

• هند

اما بسیاری از پژوهشگران معاصر این سفرها را قطعاً تأیید نمی‌کنند.
با این حال، با توجه به اشارات گستردهٔ او به مشایخ و صوفیان مناطق مختلف، روشن است که یا سفر کرده یا دست‌کم از طریق منابع گسترده با این علوم آشنا بوده است.

---

آثار مهم عطار

عطار بیش از ۳۰ اثر به نظم و نثر دارد. آثار قطعی او (بر اساس پژوهش‌های نسخه‌شناسی):

۱. منطق‌الطیر

شاهکار عرفانی او؛ سفر پرندگان در جستجوی سیمرغ. نمادی از سلوک عارف تا مقام فنا.

۲. الهی‌نامه

پرسش و پاسخ‌های عرفانی میان پادشاه و شش فرزندش.

۳. مصیبت‌نامه

از ژرف‌ترین آثار او در شرح حیرت و سرگشتگی انسان در برابر هستی.

۴. مختارنامه

دفتر رباعیات عرفانی عطار.

۵. تذکرةالاولیاء

شاهکار نثری عطار؛ زندگینامهٔ صوفیان و بزرگان عرفان، از حلاج تا بایزید بسطامی.

۶. دیوان اشعار

غزلیات، قصاید، مثنوی‌ها و قطعات.

آثار منسوب

• جواهرالذات

• اسرارنامه

• خسرو‌نامه
  (در برخی موارد انتساب قطعی نیست.)

---

اندیشهٔ عرفانی و سبک شعری

عطار نمایندهٔ عرفان عشق‌محور و سلوک فردی است. ویژگی‌های اندیشهٔ او:

• عشق، اصل و محرک وجود

• نقد شدید ریا و تزویر

• ستایش فقر، درویشی و بی‌خودی

• عرفان تجربی و شهودی

• دعوت به سلوک شخصی، نه ظاهرسازی دینی

مولوی درباره او می‌گوید:

شیخِ ما گفت آن حکیمِ نامدار
عطار روح بود و سنائی دو چشم او
ما از پیِ سنائی و عطار آمدیم

این بیت در عظمت مقام عطار کم‌نظیر است.

---

وفات و حمله مغول

زندگی عطار با دوران حملهٔ مغول به ایران هم‌زمان شد.
منابع متعدد گزارش کرده‌اند که:

• او در سال ۶۱۸ هجری

• در جریان حمله مغول به نیشابور

• به دست یکی از سپاهیان مغول به شهادت رسید

و در شمال نیشابور دفن شد.
امروزه «مقبره عطار» و آرامگاه «کمال‌الملک» در کنار یکدیگر قرار دارند.

---

منابع معتبر

منابع کلاسیک

1. دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعرا.

2. محمدعوفی، لباب‌الالباب.

3. عبدالرحمن جامی، نفحات‌الانس.

4. مقدمه‌های نسخه‌های کهن منطق‌الطیر، الهی‌نامه و تذکرةالاولیاء.

منابع پژوهشی معاصر

5. محمدرضا شفیعی کدکنی، شرح احوال و نقد آثار عطار.

6. عبدالحسین زرین‌کوب، پیر گنجه و پیر نیشابور (بخش مربوط به عطار).

7. دکتر سعید نفیسی، زندگانی عطار.

8. هلموت ریتر (Helmut Ritter)، Djalâl ad-Dîn Rûmî and Attâr، تحقیقات عرفانی.

9. Encyclopaedia Iranica، مدخل Attar.

10. Annemarie Schimmel, Mystical Dimensions of Islam (بخش عطار).